مهارت حل مسئله در کودکان؛ مهم‌ترین توانایی قرن بیست و یکم

چرا حل مسئله مهم‌ترین مهارت قرن بیست و یکم است؟

«در این مقاله با مراحل آموزش، بازی‌ها، و روش‌های تقویت حل مسئله در خانه آشنا می‌شوید.»

در دنیای پرشتاب و پیچیده‌ی امروز، تنها برخورداری از دانش علوم و ریاضیات و حتی هوش بالا موجب رشد و موفقیت کودکان نمی‌شود. امروزه ضروری‌ترین مهارت برای فرزندمان حل مسئله است یعنی پیدا کردن راهکاری موثر برای چالش‌های پیش‌رو.

آموختن همین یک مهارت به تنهایی موجب رشد و پیشرفت چشمگیری در کارکردهای شناختی، عملکردهای تحصیلی، اعتماد به نفس، عزت‌نفس، استقلال، خلاقیت، روابط اجتماعی سالم، پذیرش، سلامت روان و حتی کنترل و کاهش استرس و کمالگرایی می‌شود.

در واقع تنها با یک تیر هزاران هدف را نشانه می‌گیریم!

حتما این جمله‌ها رو زیاد شنیدیم:

مامان، دوستم می‌خواد به زور عروسکم رو بگیره!

دوستم همه رو برای تولدش دعوت کرده ولی منو نه!

هر چی می‌سازم خراب می‌شه، من نمی‌تونم!

چرا نمی‌تونم خونه‌ی خاله بمونم؟

دوستم گفت که دیگه باهام دوست نیست و باهام بازی نمی‌کنه!

چرا همیشه باید زود بیدار شم؟ خوابم میاد هنوز!

اون منو تو مسابقه هول داد و انداخت زمین و خودش اول شد!

دوستم به کادویی که براش درست کرده بودم نگاه هم نکرد!

خرگوش چشم‌سیاه از مجموعه داستان‌های قصه‌بازی هم دقیقا درگیر چنین مشکلاتی هست. مجموعه‌ای که مهارت ساختن و حل مسئله را در قالب داستان و خیال، در دل کودک می‌کارد. کودکان داستان‌ها رو فقط دنبال و تماشا نمی‌کنند بلکه خودشون رو به جای شخصیت داستان می‌ذارن(Simulated Identification).

"خرگوش چشم‌سیاه و سنجاب محبوب" داستان خرگوشی است که برای دوستش سنجاب، سنجابی بسیار زیبا با کاج‌های توی جنگل درست کرده بود اما سنجاب هیچ توجهی به او نکرد.

در داستانی دیگر برای اینکه در مسابقه اول شود، همه‌ی دوستانش را هول داد و انداخت تا اول شود.

اما در هر داستان خود خرگوش چشم‌سیاه در مواجهه با چالش‌هایش، تدبیری می‌اندیشد و با ارائه‌ی راه حلی بدیع مشکل را حل و پشت سر می‌گذارد.

خوشبختانه مهارت حل مسئله، مهارتی آموختنی و رشد یافتنی است اما چگونه؟

مراحل آموختن حل مسئله به کودک:

تشویق روحیه‌ی پرسشگری:

در وجود یک چالش، کودکمان را تشویق کنیم تا آزادانه سوال بپرسد و هیجانات تجربه شده‌اش را بازگو کند:

می‌خوایی راجع بهش صحبت کنیم و بهم بگی چی شده؟

(از کودک بخواهیم هر زمانی که خودش می‌خواهد چالش به وجود آمده را شرح دهد)

دوستم به کاردستی‌ای که براش درست کرده بودم هیچ نگاهی نکرد

به نظرت چرا دوستت به کاردستی‌ات نگاه نکرد؟

(سعی کنیم کودک را به تفکر وادار کنیم تا خود او چالش به وجود آمده را بدون راهنمایی ما حل کند)

شاید ناراحت بوده

تو چه حسی داشتی وقتی به کار دستی‌ات نگاه نکرد؟

(در مورد هیجانات او بپرسید بدون آنکه هیجانی را نام ببرید، بگذارید خود کودک بیان کند)

ناراحت شدم و گریه کردم.
می‌فهمم، خیلی ناراحت کننده‌ست…

یعنی ممکنه از چیز دیگه‌ای ناراحت بوده؟

هوم به نظرم داشت دنبال یه چیزی می‌گشت

ممکنه یه چیزیشو گم کرده باشه؟

ممکنه

شاید من بتونم کمکش کنم پیداش کنه، احتمالا بعدش به کادویی که براش درست کردم نگاه کنه و کلی خوشحال بشه

اوهوم، می‌تونیم امتحان کنیم

شناسایی دقیق مسئله:

از کودک بخواهیم موقعیت را دقیق شرح دهد تا چالش را به طور دقیق شناسایی کند و متوجه مشکل اصلی که باید به حل آن بپردازد، شود.

اگر چالش بزرگ بود می‌توانیم آن را به بخش‌های کوچکِ قابل حل تقسیم کنیم(بسته به سن کودک این میزان می‌تواند متغیر باشد). این‌گونه کودک راحت‌تر متوجه می‌شود که در چه زمینه‌ای باید دنبال راه حل بگردد.

بارش فکری(Brainstorming):

سعی کنیم با همفکری هم به صورت آزادانه هر راه حلی که به ذهنمان می‌رسد را بازگو کنیم، بدون آنکه راه‌حل‌ها را مورد قضاوت قرار دهیم.

این مرحله تمرینی برای تفکر خلاقانه است که به بهبود راه‌حل می‌انجامد.

انتخاب و اجرای راه‌حل:

از میان تمامی راه‌حل‌هایی که با همفکری هم به آن رسیدیم، با در در نظر گرفتن مشکلات جانبی آن‌ها، بهترین راه حل موجود را انتخاب و آن را در جهت حل چالش اجرا می‌کنیم.

ارزیابی راه حل:

در نهایت چالش حل شده را مورد بررسی قرار می‌دهیم

آیا راه‌حل همانطور که می‎‌خواستیم پیش رفت یا خیر؟

شاید راه‌حل قبلی را به درستی اجرا نکردیم و یا شاید آن نتیجه‌ای که ما انتظار آن را داشتیم رخ نداده است.

باید راه حل دیگری را امتحان کنیم یا همان راه حل را دوباره اجرا کنیم؟

کلیدهای همراهی با کودک در مسیر حل مسئله و نه دخالت در آن!

حواسمان باشد که در دنیای کودکی هر مسئله‌ای می‎‌تواند برای کودک سخت و ناراحت کننده باشد حتی اگر به چشم ما بزرگ‌ترها اینطور به نظر نرسد!
آگاه باشیم به اینکه کودک می‌تواند به تنهایی از پس چالش بر بیاید یا حتما به همراهی ما نیاز دارد.
با این حال باید زمانی متناسب با نوع چالش در اختیار کودک بگذاریم و اجازه دهیم تا کودک خودش چالش را حل کند و هر زمان که خودش نیاز داشت درخواست کمک کند.
مهم است که در هر زمانی به او توجه کنیم، گوش بسپاریم و با او همدلی کنیم.
یادمان باشد بعد از حل مسئله، پاداشی متناسب با چالش برای کودک در نظر بگیریم.
باید مطمئن باشیم که همزمان که مشکل برایش چالش‌برانگیز است، دست‌یافتنی نیز هست. نه آنقدر آسان که حوصله‌اش سر برود و نه آنقدر سخت که طاقت‌فرسا باشد.
بهتر است که ابتدا از چالش‌های آسان‌تر شروع و بعد پله پله چالش‌ها را سخت‌تر کنید تا بتوانید توجه کودک را با توانایی‌هایی که دارد جلب کنید.
*و مهم‌ترین نکته: تلاش او را تشویق کنیم و نه هوش و ذکاوتش را!

دانش جالب نورولوژیکی

تشکیل مسیر جدید عصبی مغز با هر بار حل مسئله

وقتی که کودک به اصطلاح بیرون از جعبه یا چارچوب‌های معمول فکر می‌کند(Thinking out of the box) در واقع ذهنش هم مسیر جدید و منحصر به فردی از نورون‌ها را تشکیل می‌دهد که با درگیر شدن خلاقیت نیز این مسیر بیشتر و بیشتر تقویت و پررنگ‌تر می‌شود مثل درختی که هر بار شاخه‌های جدیدی به آن اضافه می‌شود و در طول زمان قطورتر می‌شود.

می‌شود گفت این مسیر دروازه‌ای برای ایده‌های خلاقانه و به روزتر هر روز کودک است.

موقعیت‌های ناخوشایندی ممکن است هر لحظه برای کودک پیش بیاید و کودک می‌تواند تنها با استفاده از همین مسیر عصبی، انعطاف‌پذیری و سازگاری بی‌نظیری از خودش نشان دهد و مجددا باعث تقویت همین مسیر شود.

ایده‌های فوق‌العاده برای افزایش مهارت حل مسئله

ایجاد محیطی برای پرسشگری و یادگیری

خودمان نیز می‌توانیم برای فرزندمان چالش درست کنیم و با همراهی هم به حل چالش بپردازیم:

جعبه‌ی ماموریت‌ها(Open-ended box):

نجات قالب‌های یخ از نور خورشید با منابع محدود مثل نایلون، مقوا، قاشق، فویل و …(هر بار یکی را آزمایش و ارزیابی می‌کند)
ساخت بلندترین برج ممکن با منابع محدود مثل روزنامه و چسب نواری!
رمزگشایی پیام مخفی: با استفاده از آبلیمو و گوش‌پاک‌کن یا قلمو، روی کاغذ شکلی را بکشید، حالا کودک باید با منابع مثل شمع، پنبه و قیچی رمز را بشکند. گرمای شمع موجب قهوه‌ای شدن آبلیموی روی کاغذ می‌شود)

نقش‌آفرینی(Roleplay):

خود را به جای شخص دیگری گذاشتن و نقش او را بازی کردن

(کشف سناریو و موقعیت‌های متفاوت و ایده‌پردازی‌های خلاقانه)

ساختن و چیدمان لگو:

تبدیل قطعات بدون معنا به سازه‌ای شگفت‌انگیز با خلاقیت و برنامه ریختن و یا حتی نقشه‌کشی

آزمایش‌ها و کشفیات علمی:

درست کردن ماکت کوه آتشفشان با فوران آن در محیطی خارج از خانه(نوشابه و منتوس)
رد کردن سیخ چوبی از بادکنک بدون آنکه بترکد(چرب کردن یا آغشته کردن سیخ چوبی به مایع دستشویی)
رقص براده‌های آهن با آهنربا و امتحان کردن آهنربا روی اشیا اطراف مثل یخچال
ساخت حباب‌هایی که در مدت طولانی نمی‌ترکند(چندین مواد متفاوت مثل روغن، نمک، گلیسیرین یا شربت ذرت و … را جلوی کودک بگذارید تا هر بار هر کدام را در محلول آب و مایع دستشویی بریزد و امتحان کند و در نهایت مقایسه کند که کدام یک تاثیر بیشتری دارد)
بالا رفتن آب از بشقاب به لیوان روی شمع و خاموش شدن آن(شمعی را داخل بشقاب بگذارید و داخل بشقاب کمی آب بریزید و بعد لیوان را به صورت برعکس روی شمع قرار دهید و تماشا کنید!)

فرضیه‌سازی و آزمایش‌های هیجان‌انگیز

کرفت‌سازی و DIY:

جمع‌آوری برگ و کاج‌های روی زمین برای ساخت انواع کرفت مثل سنجاب، جغد، نقاب صورت
کلاژ، ساخت منظره فقط با چسب و حبوبات!

انواع پازل:

پازل معمولی: شامل چندین قطعه پازل، چیدمان آن‌ها باید به گونه‌ای باشد که همه‌ی قطعه‌ها در جای درست خود گذاشته شوند تا در نهایت تصویری از منظره یا حتی شخصیت کارتونی مورد علاقه‌ی کودک را تشکیل دهد.
سودوکو: جای‌گذاری درست اعداد در 27 خانه‌ی موجود با توجه به اینکه در هر ردیف و هر ستون و هر مربع 9 تایی، فقط یک بار اعداد 1 تا 9 وجود داشته باشد و تکرار نشوند.

بوردگیم‌های استراتژیکی و کارت‌بازی:

شطرنج: ریختن برنامه برای حرکت دادن مهره‌ها در جهت کیش و مات کردن همبازی
ایکس او: قرار دادن ایکس یا او در صفحه‌ای با 9 خانه که به صورت افقی یا عمودی یا مورب پشت سر هم قرار گیرند
نقطه و خط: در هر نوبت فقط یک خط می‌توانیم قرار دهیم به صورتی که یک مربع کامل را تشکیل دهد. در نهایت هر کسی که مربع بیشتری درست کرده باشد برنده می‌شود.

نقاشی و رنگ‌آمیزی

کشیدن نقاشی اما فقط با 3 رنگ و انتخاب مناسب اشیا متناسب با رنگ

بازی‌های حرکتی

سر طناب یا کاموایی 3 متری را به دور کمر خود و سر دیگر آن را به کمر کودک ببندید به طوری که وسط طناب مدادی قرار گیرد. حالا از هم فاصله بگیرید و در نقطه‌ای ثابت بایستید. سعی کنید که فقط با حرکت دادن کمرهایتان به طور هماهنگ در همان نقطه‌ی ثابت مداد را داخل بطری میان هر دوی‌تان بکنید.

داستان‌سازی و قصه‌گویی

داستانی را تا نصفه بخوانیم و اجازه دهیم کودک روند داستان را پیش ببرد و به پایان برساند.
داستانی را مشترکا با هم بگوییم

تولد دوست امیر بود اما امیر هیچ ایده‌ای نداشت برایش چی درست کند

امیر فکر کرد تا ببینه دوستش چه چیزی دوست داره؟ با چه چیزی خوشحال می‌شه؟

بعد رفت بین وسایل‌های خودش کلی گشت و چند تا چیز پیدا کرد

امیر یه کاج و چند تا پر پیدا کرده بود و باز یه کم فکر کرد ببینه چی می‌تونه با اینا درست کنه؟ اهان فهمیدم می‌تونه باهاشون ………

وقتی به جای حل مشکلات به‌جای کودک، او را در این مسیر همراهی کنیم، در واقع هدیه‌ای ماندگار به او می‌دهیم: باور به خود

مهارت حل مسئله فقط یک توانایی نیست، بلکه چراغی است که مسیر آینده‌ی کودکان را روشن می‌کند. اگر امروز یاد بگیرند با پرسیدن، فکر کردن و یافتن راه‌حل‌های تازه از دل چالش‌ها عبور کنند، فردا انسان‌هایی خلاق، تاب‌آور و توانمند خواهند شد. آینده متعلق به کسانی است که نه از مشکل فرار می‌کنند و نه در برابرش تسلیم می‌شوند، بلکه آن را فرصتی برای رشد می‌بینند.

در نهایت، اگرچه کودکان ما در دنیایی سرشار از فناوری، اطلاعات و تغییرات سریع، رشد می‌کنند اما آنچه بیش از هر چیز به آن‌ها قدرت سازگاری و رشد می‌دهد، حل مسئله است. این مهارت نه تنها ابزاری برای عبور از چالش‌های روزمره است، بلکه پلی به سوی خلاقیت، استقلال، اعتمادبه‌نفس و روابط انسانی سالم نیز به شمار می‌آید.

خوشحال می‌شیم نظرت رو بدونیم.